Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
«ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΑΘΗΝΩΝ»
Η ιστορία του Τύπου στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης αρχίζει ταυτόχρονα σχεδόν με την έναρξή της.
Κατά την περίοδο 1821–1827 η τυπογραφία λειτούργησε σαν ισχυρό όπλο της Επανάστασης και οι εφημερίδες που είδαν το φως της δημοσιότητας το 1824 είναι κατά σειρά κυκλοφορίας, «Ελληνικά Χρονικά» «Φίλος του Νόμου» «Εφημερίς Αθηνών» και «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος». Στον ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν έξι τυπογραφεία που είχαν σκοπό τη στήριξη του Αγώνα για την Ανεξαρτησία: της Καλαμάτας–Κορίνθου, του Μεσολογγίου, των Ψαρών, της Ύδρας, των Αθηνών και του Ναυπλίου. Σημαντική για την ίδρυση και τη λειτουργία των τυπογραφείων ήταν η συμβολή των φιλελλήνων που προσέφεραν τεχνογνωσία και χρηματοδότησαν τον εξοπλισμό τους.
Η «Εφημερίς Αθηνών» είναι η πρώτη εφημερίδα που εκδόθηκε στην Αθήνα, σε τυπογραφείο και πιεστήριο που δώρισε το Φιλελληνικό κομιτάτο του Λονδίνου και έφερε στην Αθήνα ο συνταγματάρχης Λέστερ Στάνχοπ (Leicester Stanhope). Το πρώτο φύλλο της κυκλοφόρησε στις 20 Αυγούστου 1824 και τυπώθηκε στη Σαλαμίνα όπου οι έφοροι των Αθηνών είχαν στείλει προσωρινά το πιεστήριο υπό τον φόβο επιδρομής των τούρκων του Ευρίπου. Το επόμενο φύλλο θα τυπωθεί κανονικά στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1824 και κατά το πρώτο έτος της κυκλοφορίας της δημοσιεύει συνολικά 103 φύλλα και το δεύτερο 37 φύλλα, μέχρι και την απότομη διακοπή της στις 15 /4/1826, στα μέσα της πολιορκίας της πόλης από τον Κιουταχή. Η γλώσσα της εφημερίδος είναι η τρέχουσα δημοτική και είναι κυρίως φύλλο ειδησεογραφικό. Δημοσιεύει πολεμικές και πολιτικές ειδήσεις αλλά και άρθρα σχετικά με το πολίτευμα, τους θεσμούς και τους νόμους, την ελευθερία του λόγου, δίχως να παραλείπει ειδήσεις από το εξωτερικό.
Εκείνο όμως που την διακρίνει από τις άλλες εφημερίδες της εποχής της είναι η παρουσίαση κειμένων σχετικών με την ποίηση και την λογοτεχνία, επιστολές λογίων με διάφορα θέματα, τα νέα για τη «φιλόμουσο εταιρία των Αθηνών» και για την «φιλανθρωπική εταιρία» του Ναυπλίου.
Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι η Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών ιδρύθηκε το 1813 από λόγιους και προκρίτους της πόλης των Αθηνών, με φανερό σκοπό την πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων και την προστασία των αρχαιοτήτων, και μη ομολογημένο σκοπό, την Επανάσταση.
Εκδότης και συντάκτης της εφημερίδας υπήρξε ένας ιδιαίτερα μορφωμένος άνθρωπος της εποχής του, ο Γεώργιος Ψύλλας που γεννήθηκε στην Αθήνα. Η προσφορά του στην εφημερίδα ήταν ιδιαίτερα σημαντική διότι με την γραμμή που χάραξε απέβλεπε μέσω της εφημερίδας να διαφωτίσει τον πολίτη εστιάζοντας περισσότερο στην φιλελεύθερη σκέψη του και να του δώσει τη δυνατότητα να στοχάζεται και να ενεργεί πολιτικά και κοινωνικά ως υπεύθυνο άτομο.
Βασική προϋπόθεση για την οργάνωση και τον συντονισμό μιας πρώτης προσπάθειας αποτίναξης του οθωμανικού ζυγού, ήταν η μόρφωση της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ελλήνων, οι οποίοι ήταν αγράμματοι. Η ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του ελληνικού λαού αποτελούσε, για αρκετό καιρό, πηγή έμπνευσης για τους λόγιους της εποχής. Ο Καποδίστριας έλεγε χαρακτηριστικά: «πρέπει πρώτα να μορφώσωμεν Έλληνας και έπειτα να κάμωμεν Ελλάδα».
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κατά την επαναστατική περίοδο το ποσοστό αναλφαβητισμού στην ελληνική κοινωνία ήταν ιδιαίτερα υψηλό. Ως εκ τούτου η αρθρογραφία αλλά και η δυνατότητα ανάγνωσης εφημερίδων αφορούσε περιορισμένο αριθμό εγγραμμάτων. Οι δημοσιογράφοι την περίοδο αυτή είναι συχνά πραγματικοί λόγιοι και πολύ κοντά στους ανθρώπους των γραμμάτων.
Μία μορφή με πολυσχιδή δραστηριότητα ήταν εκείνη του Νεοφύτου Μεταξά (1762-1861) αρθρογράφου της Εφημερίδος των Αθηνών που καταγόταν από αρχοντική αθηναϊκή οικογένεια. Μαζί με τον Γεώργιο Ψύλλα προωθούν μέσα από τις στήλες της εφημερίδας, τα ιδεώδη της “Φιλομούσου Εταιρείας” . Στην ανακοίνωση τους στο φύλλο 88-89 στις 15-9-1825 τονίζεται ο ρόλος της “Φιλομούσου Εταιρείας” στον “φωτισμό του Γένους” και εφιστάται η προσοχή στην Διοίκηση να προστατευθούν τα “αρχαία οικοδομήματα” τα οποία βρίσκονται στην πόλη των Αθηνών και κινδυνεύουν βάσει του “περί εκποιήσεως νόμου”. Προτείνεται η σύσταση επιτροπής υπό τον Συνταγματάρχη Φαβιέρο με την συμμετοχή των μελών της “Φιλομούσου Εταιρείας” η οποία θα μπορεί να προβαίνει και σε “διορθώσεις δρόμων” προκειμένου να διασώσει τα “αρχαία κτήρια”.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός της πρώτης απογραφής τον Νοέμβριο του 1824 με την Αθήνα να απαριθμεί μόλις 9.040 κατοίκους και ο Ψύλλας να περιγράφει μέσα από τις στήλες της εφημερίδας, την δυσπιστία και την δυσκολία του κόσμου να αποκαλύψει τα προσωπικά του στοιχεία.
Το ζήτημα της ελευθεροτυπίας μέσα από τις στήλες της Εφημερίδος των Αθηνών αποτυπώνονταν έντονα με την αναγραφή δεξιά του τίτλου της εφημερίδας από την φράση “Η παρρησία είναι η ψυχή της δικαιοσύνης”, καθώς και ένα απόσπασμα από το πολίτευμα «οι έλληνες έχουν το δικαίωμα να κοινοποιούν και με άλλους τρόπους και με τα μέσα της τυπογραφίας ότι στοχάζονται δια το καλόν». Το ζήτημα της ελευθεροτυπίας αντιμετωπίστηκε για πρώτη φορά σε θεσμικό επίπεδο με τον Νόμο της Επιδαύρου(1823). Σύμφωνα με αυτόν διακηρυσσόταν η ελευθερία γνώμης, σκέψης, έκφρασης και τύπου.
Ο όρος «επικρατούσα θρησκεία» συνδέεται με την Εφημερίδα των Αθηνών καθόσον εκεί δημοσίευσε ο Θεόδωρος Νέγρης το 1824 ανάλυση του Συντάγματος της Επιδαύρου στην σύνταξη του οποίου είχε διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο. Στο κεφάλαιο « περί θρησκείας» επεξηγεί και διευκρινίζει ότι»…Θρησκεία καθ’αυτό του Ελληνικού Έθνους είναι η της Ανατολικής του Χριστού Εκκλησίας` και αι άλλαι όμως θρησκείαι, όλαι χωρίς εξαίρεσιν είναι δεκταί, και αι τελεταί και ιεροπραξίαι των δεν εμποδίζονται.
Η διετία 1824-1826 χαρακτηρίζεται από έντονες διαμάχες μεταξύ των πρωταγωνιστών του Αγώνα. Η «εφημερίς Αθηνών» και γενικότερα ο τύπος, συμβάλλει ενεργά στην εξέλιξη της εμφύλιας σύγκρουσης και τάσσεται υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς.
Η σημασία που αποδίδονταν κατά τους επαναστατικούς χρόνους στην εκπαίδευση και τον φωτισμό των Ελλήνων αποτυπωνόταν με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο μέσω του τύπου της εποχής. Οι ελληνικές επαναστατικές εφημερίδες κατέγραφαν τις κινήσεις που είχαν να κάνουν με την παιδεία γενικά, και την εκπαίδευση ειδικότερα.
Η «Εφημερίς Αθηνών» στο φ. 17 (29.10.1824)εκθέτει στοιχεία για την οργάνωση των σχολείων στην Αθήνα, επισημαίνει τις ελλείψεις εκείνων και δημοσιοποιεί αγγελίες για ανεύρεση δασκάλων. Ταυτόχρονα πληροφορεί το κοινό για ίδρυση σχολείων σε άλλες πόλεις της Ελλάδας όπως είναι η Αίγινα ή η Άνδρος και παρακινεί τη Διοίκηση να ασχοληθεί ακόμα περισσότερο με την εκπαίδευση της νέας γενιάς, ενώ κάνει λόγο για την ευεργετική δράση των Μοναστηριών προς αυτή την κατεύθυνση.
Αποτελούσε παράδοξο για τους συντάκτες των εφημερίδων, το γεγονός ότι στην πορεία του Αγώνα, χρόνο με τον χρόνο ο ενθουσιασμός του Αγώνα αντί να αυξάνει ραγδαία, μειωνόταν. Οι επαναστατικές εφημερίδες προσπαθώντας να μεταδώσουν τον παλμό του ελληνικού Αγώνα, να εμψυχώσουν τους αναγνώστες αλλά ταυτόχρονα και να τους «ανυψώσουν» ενεργοποιούν δημοσιογραφικά την Ποίηση. Στα φύλλα των εφημερίδων δημοσιεύονται ποιήματα Ελλήνων, αλλά και συγγραφέων, θεματολογία των οποίων είναι η αγάπη για την Πατρίδα καθώς και η σημασία της θυσίας για την ελευθερία εκείνης.
Η πολιορκία του Μεσολογγίου αποκτά άμεσα μεγάλη σημασία για το σύνολο του ελληνικού τύπου, καθώς απαρτίζει τμήμα των δημοσιεύσεων τους.
Η «εφημερίς Αθηνών» καλύπτει χρονικά (φ. 72-75-76-84-85-86-87) και μεταδίδει ειδήσεις για τις διάφορες συγκρούσεις στο περιτείχισμα του Μεσολογγίου καθόλη τη διάρκεια της πολιορκίας του.
Κατά τα επαναστατικά χρόνια η συμβολή των εφημερίδων υπήρξε καθοριστική και ουσιαστική για την διάδοση όλων των ιδεών που αποτελούσαν στοιχεία της αναδυόμενης ιδεολογίας όπως η παιδεία, ο φιλελευθερισμός, η φιλοπατρία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η φιλανθρωπία, η ηθική ζωή, ο χριστιανισμός κλπ. Οι εφημερίδες του Αγώνα, αφιέρωναν διακριτό μέρος των φύλλων τους στη διάδοση, την εξήγηση και την εμπέδωση αυτών των ιδεών προς τον λαό.
Η προσπάθεια διαμόρφωσης της ελληνικής ταυτότητας αποτελεί ένδειξη για το όραμα των Ελλήνων, τόσο σε πολιτικό όσο σε πολιτισμικό και ιδεολογικό επίπεδο.
Παπαθανασάκη Αγλαΐα
