Οι άνθρωποι συμμορφώνονται με τους κανόνες της κοινωνικής ηθικής, κάτω από την πίεση που ασκεί η κοινωνική συνείδηση και σύμφωνα με την κρατούσα αντίληψη, κοινωνική συνείδηση είναι οι άγραφοι νόμοι, οι συνήθειες τα ήθη και τα έθιμα, οι αξίες, όλα αυτά που διαμορφώνουν το άτομο και το κάνουν να αισθάνεται μέλος ενός ευρύτερου συνόλου που μοιράζεται τις ίδιες αξίες και τα ίδια ή ανάλογα ήθη και έθιμα.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μας ενδιαφέρουν οι περιπτώσεις που ο βασικός λόγος για την άρνηση κρατικής χρηματοδότησης σε αυτού του είδους την τέχνη είναι η έλλειψη σεβασμού από μέρους της τέχνης αυτής σε αυτό που αποκαλείται «κοινωνική ηθική».
Τέτοιες περιπτώσεις τέχνης είναι για παράδειγμα η απαγόρευση της προβολής της ταινίας «ο τελευταίος πειρασμός» του Martin Scorsese και το βιβλίο «Μν» του Μίμη Ανδρουλάκη.
Σημειώνεται ότι στις περιπτώσεις αυτές, προφανώς δεν υπήρχε θέμα «κρατικής επιχορήγησης» (ούτε ζητήθηκε ούτε το είχαν ανάγκη) και η προσωρινή λογοκρισία που επιβλήθηκε μετά τις δικαστικές περιπέτειες τους, τους έκανε την καλύτερη δυνατή διαφήμιση, εκτοξεύοντας τα οικονομικά κέρδη, καθώς και μόνο από περιέργεια ήρθαν σε επαφή με τα έργα αυτά πολύ περισσότεροι σε σχέση με εκείνους που θα τα επέλεγαν αν δεν είχε δοθεί όλη αυτή η δημοσιότητα.
Σε μια ιστορική αναδρομή στο παρελθόν θα δούμε ότι κάποτε οι πολιτικές πεποιθήσεις, οι σεξουαλικές προτιμήσεις κ.λ.π. μπορούσαν να είναι κοινωνικά ανήθικες. Η ανηθικότητα στην τέχνη (και ακόμα περισσότερο η «κοινωνική ανηθικότητα» στην τέχνη) είναι κάτι πάρα πολύ σχετικό και ρευστό που αλλάζει ανάλογα με τις εποχές και τις αντιλήψεις. Για παράδειγμα «κοινωνικά ανήθικη» ήταν κάποτε η ομοφυλοφιλία (και η τέχνη που την παρουσίαζε) αλλά και ο κομουνισμός (άρα και το κίνημα της τέχνης του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» που τον εξέφραζε). Η ρευστότητα της έννοιας φαίνεται και σε ότι αφορά το γυμνό. Πρέπει να σημειωθεί ότι μόνο το διάστημα του μεσαίωνα το γυμνό στην ζωγραφική ήταν κατακριτέο, καθώς παρέπεμπε στον Αδάμ και την Εύα και το προπατορικό αμάρτημα. Από την Αναγέννηση και μετά το γυμνό, σε ένα μεγάλο σκεπτόμενο μέρος της κοινωνίας, είχε απενεχοποιηθεί καθώς σηματοδοτούσε μια αγνή επιστροφή στην αρχαιότητα. Πάντα όμως υπήρχαν σεμνότυφοι που κατέστρεφαν τα γυμνά έργα τέχνης προσπαθώντας να τα ….ντύσουν.
Ας μην ξεχνάμε τις αριστουργηματικές γυμνές φωτογραφίες της Nellys στην Ακρόπολη την περίοδο του μεσοπολέμου, που έκαναν πάταγο στην Ευρώπη και την Αμερική, ενώ ξεσήκωσαν θύελλα κατακραυγής στην Ελλάδα.
Μήπως θα πρέπει να επιστρέψουμε στις αντιλήψεις περί τέχνης που υπήρχαν στον Μεσαίωνα;
Η «κοινωνική ηθική» δεν θα πρέπει να αποτελεί κριτήριο για την χρηματοδότηση της τέχνης, διότι δεν υπάρχει «ανήθικη τέχνη». Παρά μόνο «τέχνη» και σύμφωνα με το Σύνταγμα (άρθρο 16) η τέχνη είναι ελεύθερη και δεν εμπίπτει σε περιορισμούς (όπως συμβαίνει με τον λόγο). Επίσης είναι πολύ σημαντικό να λάβουμε υπόψη, ότι αν δεν θα γίνονται γνωστά έργα που είναι ανατρεπτικά για την κρατούσα «κοινωνική ηθική», μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις «διολίσθησης» στην απαγόρευση της διακίνησης ιδεών που δεν είναι σύμφωνες με αυτές κάποιων συντηρητικών κύκλων. Είναι θέμα αρχών που έχουν να κάνουν με την ελεύθερη έκφραση και την διακίνηση των ιδεών σε μια δημοκρατική κοινωνία.
Η σύγχρονη τέχνη και π.χ. το λυρικό θέατρο έχουν σχετικά μικρό κοινό γι αυτό θα πρέπει να προστατεύονται και να πριμοδοτούνται από το κράτος. Πλουραλισμός και πολυφωνία στην τέχνη σημαίνει δημοκρατικό πνεύμα.
Η Δημοκρατία δεν είναι μόνο η αρχή της πλειοψηφίας αλλά και η κατοχύρωση των μειοψηφιών και των μειονοτήτων, μέσω των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών (π.χ. ελευθερία λόγου, συνείδησης κλπ.), που πρέπει να μπορούν να ασκούνται αποτελεσματικά. Όπως είχε πει η Rosa Luxemburg, “ελευθερία είναι η ελευθερία εκείνου που μπορεί και σκέφτεται διαφορετικά”.
Οι επιχορηγήσεις θα πρέπει να δίνονται στους καλλιτέχνες που οι δραστηριότητες τους αδυνατούν να συνεχιστούν λόγω έλλειψης χρημάτων. Γιατί; Μα αν οι καλλιτέχνες δεν μπορούν να επιβιώσουν ο πολιτισμός πεθαίνει. Οι νέοι καλλιτέχνες έχουν ανάγκη την κρατική στήριξη χωρίς να υπογράφουν πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων.
Δεν θα πρέπει να αποτελεί κριτήριο για αυτούς το ότι αυτό που εκφράζουν δεν είναι αρεστό σε κάποιους συντηρητικούς κύκλους, με αποτέλεσμα να αποκλείονται και να μην τους δίνεται η δυνατότητα να δείξουν το έργο τους. Ας τους δοθεί η δυνατότητα να κριθούν από το κοινό και τον κύκλο της τέχνης. Ο χρόνος θα δείξει αν αξίζουν ή όχι. Όπως είπε ο Αριστοτέλης «δεν υπάρχει τίποτα πιο άνισο από την ίση μεταχείριση των άνισων».
Η τέχνη πρέπει να είναι ελεύθερη γιατί ακριβώς είναι ΤΕΧΝΗ και όσο ανατρεπτική και «ανήθικη» είναι αν είναι πραγματικά καλή, θα λάβει τη θέση που της αξίζει.
Είμαστε μια μικρή χώρα που το μόνο που έχουμε να επιδείξουμε είναι η αρχαία πολιτιστική μας κληρονομιά με τον Αριστοφάνη, τον Πραξιτέλη, τον Φειδία και τόσους άλλους και ότι αυτή η κληρονομιά αποτέλεσε το λίκνο της δυτικής τέχνης. Η ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση είναι η περιουσία μας. Αν δεν σταματήσουμε να προσπαθούμε να ντύσουμε τα γυμνά αγάλματα και να κάνουμε τον Αριστοφάνη να μιλάει ευπρεπώς, η κληρονομιά μας θα καταστραφεί.
Επιπλέον δεν έχουμε ανάγκη από την πατερναλιστική προστασία κανενός. Έχουμε την ωριμότητα να κρίνουμε μόνοι μας και αν δεν μας αρέσει κάτι να το απορρίψουμε.
Τα νεαρά άτομα πάντα προστατεύονται όταν το έργο τέχνης είναι «ανήθικο», καθώς τα έργα αυτά έχουν σήμανση και ειδικό χώρο παρουσίασης.
Είναι πολύ σημαντικό να ακολουθούμε αυτό που υποστηρίζει ο Τζων Στιούαρτ Μιλ ότι δηλαδή είναι υποχρέωση μας να διασφαλίσουμε σε μια φιλελεύθερη κοινωνία την «ηθική σύγκρουση»-moral confrontation (όπως την ονόμασε αργότερα ο Τζέρεμι Γουόλντρον). Γιατί σε μια φιλελεύθερη κοινωνία θα πρέπει να απαγορεύεται μόνο ότι πραγματικά βλάπτει με πάρα πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Η έκφραση θα πρέπει ουσιαστικά να είναι ελεύθερη ακόμα και αν προσβάλει ακραία.
Αγλαΐα Παπαθανασάκη
